Ίσως μια σκέψη που δεν οδηγήσει πουθενά, άλλα με στοιχειώνει εδώ και καιρό.
Πρόοδος είναι η βελτίωση των οργανισμών μιας ομάδας σε ένα μετρήσιμο χαρακτηριστικό (π.χ. προσδόκιμο ζωής). Υπάρχει διαφωνία στον αν η βιολογική εξέλιξη ακολουθεί μακροχρόνιες τάσεις (π.χ. αύξηση της νοημοσύνης) ή αν αυτές οι τάσεις είναι βραχυπρόθεσμες και έρχονται απλά να καλύψουν κάποιες περιβαλλοντικές αλλαγές. Ο Gould για παράδειγμα υποστηρίζει ότι η αύξηση της πολυπλοκότητας που παρατηρείται δεν συνοδεύεται από αντίστοιχη αλλαγή στην στατιστική κατανομή της πολυπλοκότητας. Τα βακτήρια (οι απλούστεροι οργανισμοί) εξακολουθούν να είναι η πλειοψηφία των οργανισμών στην γη, απλά το μέγιστο αυξάνεται και η ουρά της κατανομής τείνει να μακραίνει. Αν λοιπόν και υπάρχουν κάποιες τάσεις αυτές είναι μάλλον αποτέλεσμα αλλαγών στο περιβάλλον και σταματούν μόλις επέλθει ισορροπία.
Για παράδειγμα η ταχύτητα του λιονταριού θα μπορούσε να αυξάνεται στο βαθμό που υπάρχει η έλλειψη τροφής (π.χ. λόγω ξηρασίας μείωση του πληθυσμού της γαζέλας) μόλις όμως επιτευχθεί ισορροπία μεταξύ λιονταριού, γαζέλας, χορταριού, βροχής η πρόοδος στην ταχύτητα σταματά. Αν μάλιστα υπάρχει υπεραφθονία τροφής τότε ίσως να υπάρχει και μείωση καθώς μεγαλύτερη ταχύτητα σημαίνει μεγαλύτερους μύες και αυξανόμενες ανάγκες σε ενέργεια. Ομοίως είναι λάθος να συγκρίνουμε ένα είδος με ένα άλλο. Η γαζέλα δεν μπορεί να θεωρηθεί κατώτερη από το λιοντάρι επειδή είναι τροφή για αυτό ούτε επειδή έχει μικρότερη νοημοσύνη. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι ανθρωποκεντρικά. Και τα δύο είδη που ανέφερα είναι το ίδιο επιτυχημένα αφού προσαρμόστηκαν στο περιβάλλον τους. Η φαινόμενη αύξηση στην πολυπλοκότητα και αλληλεξάρτηση δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν πρόοδος με την έννοια της προόδου που ανέφερα. Δηλαδή δεν βλέπω τον λόγο για τον οποίο η μεγαλύτερη πολυπλοκότητα θα ήταν «καλύτερη» από την λιγότερη πολυπλοκότητα.Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο ανθρώπινος τεχνολογικός/οικονομικός πολιτισμός έχει προοδεύσει χάρις στην συσσώρευση γνώσεων και αποφυγή λαθών του παρελθόντος. Είναι δυσκολότερο να πει κανείς κάτι τέτοιο για τα γράμματα και τις τέχνες και γενικά για τα αποτελέσματα του ανθρώπινου πνεύματος. Δεν θα διακινδύνευα επίσης να θεωρήσω ότι ηθικά έχουμε προοδεύσει (εννοώ σαν άτομα) άλλα ο πολιτισμός μας έχει ενσωματώσει καλύτερα ηθικές αρχές (όπως σεβασμός για τα ανθρώπινα δικαιώματα). Τι έχουμε κερδίσει άραγε από την τεχνολογική πρόοδο ? Το κυριότερο νομίζω είναι η ελαχιστοποίηση του φυσικού πόνου (λόγω εργασίας, ασθένειας, καθημερινότητας). Έχουμε όμως γίνει και περισσότερο μαλθακοί οπότε η Χ ποσότητα πόνου είναι λιγότερο ανεκτή από ότι παλιότερα. Μπορεί δηλαδή κοιτώντας τα απέξω τα πράγματα να επισημαίνεται μια πρόοδος άλλα σε υποκειμενικό επίπεδο τα πράγματα μπορεί να είναι μην έχουν αλλάξει και τόσο. Αν δίναμε σε έναν άνθρωπο 100 χρόνια πριν 20 επιπλέον χρόνια ζωής δεν ξέρω αν θα μας ευχαριστούσε καθώς σήμερα αυτά τα 20 επιπλέον χρόνια συνοδεύονται και από ανέσεις που τα κάνουν κάπως ανεκτά. Πιστεύω ακράδαντα ότι ο τεχνολογικός πολιτισμός δεν είναι κάτι μη φυσικό. Είναι και αυτός ένα προϊόν της φύσης που συνεξελίσσεται με τον άνθρωπο. Όπως ακριβώς ο πίθηκος χρησιμοποιεί ένα κλαράκι για να συλλέξει τερμίτες, μια συμπεριφορά που μιμητικά περνά από γενιά σε γενιά είναι επίσης τεχνολογία.
Αυτό που με ενοχλεί δεν είναι ο τρόπος με τον οποίο ο πολιτισμός μας βλέπει τον εαυτό του σαν μια συνεχή προοδευτική διαδικασία, που τελευταία έχει πάρει μια απαισιόδοξη τροπή (λόγω της οικονομικής, κλιματικής αβεβαιότητα). Φαντάζομαι πως την ίδια εικόνα θα είχαν οι Αρχαίοι Ρωμαίοι στην περίοδο της παρακμής τους. Με ενοχλεί αντίθετα η έννοια της τελειότητας όπως αυτή έχει ενσωματωθεί στον πολιτισμό μας. Θα διακινδυνεύσω να πω ότι η χειρότερη επίδραση σε αυτήν την κατεύθυνση προήλθε από τον Χριστιανισμό και στην επιδίωξη της θέωσης που αυτός προωθεί.Μας έχουν πείσει ότι μπορούμε να γινόμαστε ολοένα και καλύτεροι, αν δεν το πετυχαίνουμε είναι επειδή δεν προσπαθούμε αρκετά. Η έννοια της συνολικής σωματικής και πνευματικής ακμής δεν έχει πέραση. Τα πρότυπα μας είναι σώματα υπερφυσικά γυμνασμένα ή αφύσικα λεπτά που σχηματίστηκαν όμως με τρομερές θυσίες. Θεωρούμε σαν πρότυπο νοημοσύνης τον Αϊνστάιν αγνοώντας όμως πόσο απελπιστικά φτωχή ήταν αυτή η νοημοσύνη του αναφορικά με τις ανθρώπινες σχέσεις.
Κάποιοι είναι εξαιρετικά πετυχημένοι σε έναν τομέα. Τι τους έκανε να ξεχωρίσουν ? Οι περισσότεροι θα έλεγαν ότι αυτοί (οι πετυχημένοι) κάτι έχουν παραπάνω από του υπολοίπους. Πιστεύουμε τόσο στην δύναμη του ατόμου που θεωρούμε αμαρτία αν κάποιος δεν προσπαθεί αρκετά να ξεχωρίσει από του άλλους. Αγνοούμε την δύναμη που έχουν η περιστάσεις: «ο κατάλληλος άνθρωπος στην κατάλληλη στιγμή». Γιατί ο πολιτισμός μας δίνει τόση έμφαση στην διαφορετικότητα ώστε να ξεχνά ότι είμαστε κατά βάση 99.9% ίδιοι, και μεγεθύνει αυτό το 0.1% σε υπερθετικό βαθμό ? Με το που γεννιούνται τα παιδιά μας ψάχνουμε για κρυφά ταλέντα. Θεωρούμε εγκληματικό να χαθεί «ένας μικρός Μότσαρτ» (και πόσοι δεν έχουν χαθεί μέχρι σήμερα), άλλα θεωρούμε φυσιολογικό να καταπιέζουμε τόσες άλλες ανάγκες του για χαζολόγημα, τεμπελιά, παιχνίδι. Από την στιγμή που γεννιόμαστε μας συνοδεύει μια μεζούρα που μετράει πόσο καλοί είμαστε στο σχολείο, στις επαφές, στην δουλειά. Η κακή μας υγεία έχει αποσυνδεθεί με τον τρόπο που ζούμε, αφού είναι μια παρατυπία που μπορεί να διορθωθεί με κάποιο φάρμακο, θεραπεία. Η τελειότητα μας έχει γίνει εμμονή. Απαιτούμε αυτή την τελειότητα από αυτούς που μας κυβερνούν και επιρρίπτουμε την κακοδαιμονία μας στις ατέλειες τους. «Αν όλοι έκαναν καλά την δουλεία τους, αν τηρούσαν όλοι τους νόμους ...».Με όλα αυτά δεν θέλω να υποστηρίξω την ομοιομορφία. Κάθε άλλο. Απλά πιστεύω στην σφαιρική βελτίωση και αυτή μόνο με στόχο την προσαρμοστικότητα (fitness) στο ευρύτερο πολιτισμικό περιβάλλον. Επίσης γελώ με κάθε πολιτικό σύστημα που προϋποθέτει την τελειότητα (π.χ. Πλατωνική πολιτεία). Είναι καταδικασμένο να αποτύχει. Η επιτυχία της αρχαίας δημοκρατίας (έστω και σύντομη), ήταν αυτό ακριβώς, ότιαυτοί οι άνθρωποι κατάλαβαν ότι είναι προτιμότερο να κυβερνούν πολλές μετριότητες (που πληρούσαν όμως κάποια στάνταρτ) παρά ένας οι περισσότεροι «άριστοι». Αυτο-οργάνωση λοιπόν. Αλλά προσοχή, αυτο-οργάνωση σημαίνει και ανοχή της ατέλειας και πισωγυρίσματα και καταστροφή.
Ο Δυτικός ατομικισμός βλέπει αυτό το πρόγραμμα πάντα κάτω από την ματιά της αυτο-βελτίωσης. Ενώ στην πραγματικότητα είναι ένα κοινωνικό πρόγραμμα που μπορεί να γίνει κατανοητό μόνο κάτω από το πρίσμα δύο βασικών αρχών της Ινδικής φιλοσοφίας: την αρχή της αλληλεξάρτησης και την αρχή της αιτίας-αποτελέσματος σε συνδυασμό με τον «μύθο» την μετενσάρκωσης. Κάθε σου πράξη έχει συνέπειες στην ζωή στο σύνολο της για αυτό και οι συνέπειες των πράξεων σου θα επηρεάσουν την επόμενη ζωή σου. Αυτή είναι νομίζω και η ερμηνεία του κάρμα και όχι όπως παρερμηνεύεται συνήθως ότι η ψυχή κουβαλάει τα κρίματα της καθώς για τους Ινδούς η ψυχή είναι η ίδια η ζωή της οποίας κάθε άνθρωπος είναι μια εκδήλωση. Επομένως είναι λάθος να ταυτίζουμε την φώτιση με την αυτο-βελτίωση. Η αυτο-βελτίωση λοιπόν χάρη στον μηχανισμό του Κάρμα προετοιμάζει το έδαφος που θα επιτρέψει να ακμάσει το δέντρο της φώτισης ίσως μετά από πολλές γενιές όταν τα αποτελέσματα του προγράμματος θα έχουν πιάσει τόπο σε πολιτισμικό επίπεδο και μέσω μιας διαδικασίας αυτο-οργάνωσης. Για αυτό και ο φωτισμένος δεν φεύγει από το κόσμο άλλα επιστρέψει σε αυτόν και συνεχίζει να τον φωτίζει συνεισφέροντας στο κάρμα.
Όπως και κάθε μέθοδος θεραπείας ο Βουδισμός διαθέτει και μια πιο επιθετική προσσέγιση. Αυτή λέγεται διαλογισμός και προσπαθεί να επιτεθεί απευθείας στην ρίζα της ασθένειας (μια εγχείρηση με χαμηλά ποσοστά επιτυχίας) και στο ίδιο το πνεύμα ή καλλιτερα στην λογική-συμβολική σκέψη και στις ψευδαισθήσεις που αυτή δημιουργεί.
Είναι τουλάχιστον αστείος ο τρόπος με τον οποίον ο Βουδισμός προσπαθεί να εισαχθεί στην Δύση με τις σχολές διαλογισμού, καθώς ο διαλογισμός είναι μάλλον ο δύσκολος δρόμος για να φτάσεις στην φώτιση (σε μικρότερο χρόνο όμως) τιθασεύοντας το ίδιο το πνεύμα και απαιτεί εξαιρετικές θυσίες (ασκητισμός) που ο Βούδας είχε την σοφία να κρατήσει για τους λίγους και όχι για τις μάζες.
Ανεξάρτητα από το πόσο πειστικός φαίνεται σε μας ο Βουδισμός τουλάχιστον ώς προς αυτά που υπόσχεται, η Δύση θα μπορούσα να μάθει παρά ταύτα πολλά από την Ασιατική σκέψη. Οι κυριότερες αντιθέσεις που βλέπω είναι:
Το πρώτο ερώτημα που θέτουμε είναι το πρόβλημα της πρόβλεψης και κατά πόσο αυτή είναι δυνατή. Η αρχή της αβεβαιότητας του Χάισεμπεργκ για παράδειγμα θέτει όρια στην δυνατότητα μέτρησης της κατάστασης ενός συστήματος. Η θεωρία του Χάους μας λέει πως ακόμη και απειροελάχιστα σφάλματα στις μετρήσεις μας μπορούν να κάνουν την πρόβλεψη απείρως λανθασμένη.
Το δεύτερο ερώτημα πηγαίνει λίγο παραπέρα και το συναντάμε στις επιστήμες της ζωής. Εδώ σε πολλές περιπτώσει η ίδια η έννοια της αιτιότητας φαίνεται να καταρρέει. Το κλασικό παράδειγμα είναι «η κότα γέννησε το αυγό ή το αυγό την κότα ;», άλλα και το περισσότερο επιστημονικό «αυτο-καταλυτικά συστήματα» όπου π.χ. το DNA κατασκευάζει τις πρωτεΐνες άλλα προϋποθέτει και τις πρωτεΐνες για την ίδια του την ύπαρξη. Αντίστοιχα προβλήματα υπάρχουν και στις νευροεπιστήμες και στις επιστήμες του νου. Φαίνεται λοιπόν πως η έννοια της αιτιότητας είναι εμπειρικά μόνο βολική και μόνο για τον μακρόκοσμο στον οποίο ζούμε. Άλλα και στην καθημερινή μας ζωή ερχόμαστε καθημερινά να αντιμετωπίσουμε αντίστοιχα προβλήματα πρόβλεψης όπου τα αποτελέσματα μιας πράξης μας είναι ουσιαστικά κόμβοι ενός τεράστιου, κυκλικού και εξαιρετικά πυκνού γράφου αιτιών-αποτελεσμάτων. Αυτό που μας σώζει είναι βέβαια η στατιστική που και αυτή προϋποθέτει μια στατικότατα (αργές αλλαγές).
Δεν πρέπει να ξεχνάμε βέβαια πώς η αιτιότητα μας έδωσε τον αναγωγισμό χάρη στον οποίο είναι δυνατή η πρόοδος στην επιστήμη. Η ολιστικές προσεγγίσεις (π.χ. να δούμε έναν οργανισμό σαν σύνολο) δεν προχωρούν και πολύ πιο πέρα από αυτήν καθαυτή την διακύρηξή τους.
Τα αναφέρω όλα αυτά γιατί μου φαίνεται ότι το πρόβλημα μας δεν είναι αν το σύμπαν είναι όντως ντετερμινιστικό (χωρίς τυχαιότητα) άλλα αν και κατά πόσο εμείς μπορούμε να εκμεταλλευτούμε μια τέτοια δυνατότητα. Γιατί αν όντως είχαμε μια τέτοια δυνατότητα (π.χ. με την βοήθεια ενός υπερ-υπολογιστή που θα κατασκευάζαμε) θα μπορούμε να ανακαλύψουμε τα αίτια των πράξεων μας οπότε δεν θα ήταν δυνατή η ελεύθερη βούληση.
Αυτό που μας δείχνει τελικά η επιστήμη της πολυπλοκότητας άλλα και η σύγχρονη φυσική είναι το κάτι τέτοιο είναι αδύνατο (ή ίσως να προϋποθέτει κάτι περισσότερο πολύπλοκο από το ίδιο το σύμπαν με τις γνωστές αναδρομικές δυσκολίες). Και μάλιστα ότι αυτή η αδυναμία δεν είναι θέμα τεχνολογικό άλλα σύμφυτη με την ίδια την δομή του σύμπαντος. Που μας οδηγεί όμως μια τέτοια διαπίστωση ? Μάλλον σε τέλμα.
Αυτοί που υποστηρίζουν την ύπαρξη ελεύθερης βούλησης θα έλεγαν ότι υπάρχουν μη-ντετερμινιστικοί μηχανισμοί στην φύση (όπως για παράδειγμα οι μικροσωλινίσκοι στους νευρώνες που διέπονται από την κβαντική φυσική βλπ. Pensore) και επομένως ιδού δια μαγείας η ελεύθερη βούληση. Αλλά όπως υπονόησα έχει τεράστια διαφορά αν και κατά πόσο ένα σύστημα είναι όντως μη-ντετερμινιστικό και αν και κατά πόσο είναι μη προβλέψιμο. Δεν θα εξετάσω βέβαια την δυϊστική άποψη που παρά ταύτα ανήκει στην ίδια κατηγορία ότι δηλαδή υπάρχει κάτι πέρα και υπεράνω από τους νόμους της φύσης (που θα έλυνε βέβαια εξίσου δια μαγείας όλα τα προβλήματα).
Και πάμε τώρα στο άλλο ερώτημα. Ελεύθερη από τι; Οι κομπατιμπιλιστές θα μας πουν ότι ναι μεν στο επίπεδο της φυσικής είμαστε προϊόντα αναγκαιότητας άλλα στο επίπεδο καθημερινών αποφάσεων μπορούμε όντας να αποφασίζουμε ελεύθερα χωρίς δηλαδή την επίδραση «σκοτεινών αιτιών». Για μένα αυτό σημαίνει ότι έχουμε την ψευδαίσθηση της ελευθερίας απλά γιατί είμαστε ανίκανοι να διακρίνουμε τα βαθύτερα αίτια των πράξεων μας και όχι επειδή τέτοια βαθύτερα αίτια δεν υπάρχουν.
Για παράδειγμα η καριέρα μου καθορίστηκε από μια απόφαση που πείρα να επιλέξω ανάμεσα σε δύο ευκαιρίες. Η μία ήταν άμεσα διαθέσιμη άλλα και πιο αβέβαιη για την δεύτερη έπρεπε να περιμένω άλλα ήταν περισσότερο κοντά σε αυτά που μου άρεσαν. Διάλεξα την πρώτη. Φαίνεται σε πρώτη ματιά σαν πράξη ελεύθερης βούλησης που όμως κάποιος που με ξέρει καλά και ξέρει πόσο ανυπόμονος είμαι θα καταλάβει ότι δεν ήταν τελικά και τόσο ελεύθερη. Γιατί η ανυπομονησία μου είναι σίγουρα κάτι «σκοτεινό» που καθορίζει το πως λειτουργώ και μόνο εκ των υστέρων γίνεται ορατή.
Τελικά δηλαδή αυτό που λένε οι κομπατιμπιλιστές είναι ότι είμαστε ελεύθεροι επειδή υπάρχει ένα χάσμα μεταξύ των πραγματικών αιτιών αναγομένων σε ένα μηχανιστικό σύμπαν και στην δυνατότητα συνείδησης αυτών των αιτιών.
Καταλήγω πως τόσο η έννοια της αιτιότητας όσο και η έννοια της ελευθερίας είτε είναι συμβατές είτε όχι είναι φορτωμένες με παραδόσεις αιώνων που οδηγούν σε παρανοήσεις και πρέπει να τις ξαναδούμε με νέα ματιά. Έθεσα το ερώτημα «ελεύθερη απο τί ;» υπονοώντας ότι πίσω από το ερώτημα κρύβεται ο διαχωρισμός σώματος-ψυχής (ψυχή ελεύθερη από το σώμα). Πιστεύω πως η ελεύθερη βούληση είναι μια ψευδαίσθηση που θα υπήρχε είτε το σύμπαν είναι ντετερμινιστικό είτε όχι, ένα υποπροϊόν της ανικανότητας μας να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα της πολυπλοκότητας στην ρίζα του. Και για αυτό τον λόγο η πλάνη είναι τόσο ισχυρή που θα διακινδύνευα να πω ότι είναι και απαραίτητη.
Η άρνηση της ελεύθερης βούλησης φαίνεται να οδηγεί στην μοιρολατρία άλλα και σε προβλήματα ευθύνης. Αν το σύμπαν αποφάσισε για μένα τότε δεν είμαι υπεύθυνος για τις πράξεις μου. Όλα αυτά είναι όμως πάντα θεωρητικά. Τι σημαίνει στην πράξη το να είσαι μοιρολάτρης ; Να αρνείσαι την ίδια την πράξη ; Μα και η άρνηση της πράξης είναι επίσης μια πράξη πολλές φορές αποτελεσματική (π.χ. Ταοισμός). Όσο για αυτούς που φυλακίστηκαν άδικα επειδή τα γονίδια τους αποφάσισαν για αυτούς το μόνο που έχω να πω είναι ότι «έτσι είναι η ζωή» αφού είσαι τα γονίδια σου και όχι κάτι πέρα από αυτά και επομένως η τιμωρία δεν έχει να κάνει με την φύση σου άλλα με το απόλυτα πρακτικό πρόβλημα ότι η συμπεριφορά σου στατιστικά επαναλαμβάνεται και δεν έχουμε ανακαλύψει κάποιο αποτελεσματικό τρόπο να αλλάξουμε την φύση σου.
Αν λοιπόν είμαι ένα κύτταρο σε ένα τρομερά πολύπλοκο οργανισμό που λέγεται «Ζωή», τότε το ερώτημα «πως πρέπει να ζήσω» με φέρνει αντιμέτωπο με την πολυπλοκότητα με έναν τραγικό τρόπο και ιδιαίτερα σε σχέση με το πρόβλημα της ευθύνης. Καταλαβαίνουμε ότι κάθε επιλογή μας θα είχε νόημα αν ξέραμε τα αποτελέσματα της πράξης μας που δεν μπορούμε όμως να τα γνωρίζουμε με ασφάλεια. Άλλα ακόμη και αν μπορούσαμε να δούμε τα αποτελέσματα της πράξης μας για να επιλέξουμε ανάμεσα σε άπειρες δυνατότητες θα έπρεπε να αξιολογήσουμε και το κόστος της πράξης μας στην Ζωή στο σύνολο της. Αυτό βέβαια θα απαιτούσε ένα "μέτρο" για το φαινόμενο της Ζωής.
Από την άλλη σκέφτομαι το εξής. Κάθε μου πράξη είναι τέλεια. Φράσεις τις μορφής «θα μπορούσες να κάνεις αυτό ή το άλλο» έχουν νόημα μόνο a-posteriori όταν τα αποτελέσματα της πράξης έχουν γίνει ορατά. Επομένως στην συγκεκριμένη χρονική στιγμή με το συγκεκριμένο περιβάλλον και το συγκεκριμένο παρελθόν που έχει «σμιλεύσει» αυτό που είμαι (τρισεκατομμύρια από αλληλουχίες γεγονότων από την αρχή του σύμπαντος που οι παρυφές τους κατέληξαν στις αισθήσεις μου ή στα γονίδια μου και επομένως με σημάδεψαν) καθόρισαν την πράξη μου με μοναδικό και επομένως τέλειο τρόπο. Το φάντασμα αυτής της πράξης μου (σκοτεινής και σιωπηλής κατά τα άλλα) πλανάται για απειροελάχιστο διάστημα (300ms περίπου) μέχρι που να το συλλάβει η συνείδηση μου να το τεμαχίσει να το κωδικοποίησει σε σύμβολα και να βρεί μια θέση για αυτό μέσα στο «κουβάρι» που λέγεται υποκειμενική παράσταση του κόσμου όπου όλα παίρνουν "νόημα".
Με την έλευση του ανθρώπου (με την έλευση της συνείδησης καλύτερα) μοιάζει λες και ολόκληρο το σύμπαν αποκτά μάτια και αντικρίζει τον ίδιο του τον εαυτό, παύει να είναι πια μια τυφλή διαδικασία. Από την στιγμή όμως που η συνείδηση είναι κατακερματισμένη αυτό το επίτευγμα μοιάζει κενό καθώς έρχεται αντιμέτωπο με το πρόβλημα της πράξης.
Το βασικό πρόβλημα κάθε οργανισμού στον αγώνα για την ζωή είναι η επιλογή της δράσης που θα εξασφαλίσει την επιβίωση σε ένα πολύπλοκο περιβάλλον. Το άλλο βασικό πρόβλημα είναι η ενέργεια που θα επιτρέψει αυτήν την δράση.
Η πολυπλοκότητα έγκειται στην δυσκολία πρόβλεψης της κατάστασης ενός συστήματος σε μια επόμενη χρονική στιγμή. Μια τέτοια πρόβλεψη επιτρέπει σε έναν οργανισμό να επιλέξει την δράση που θα βελτιστοποιήσει τις πιθανότητες επιβίωσης, ή πιο απλά θα επιτρέψει την προσαρμογή του.
Η πολυπλοκότητα των οργανισμών που παρατηρούμαι στην φύση σήμερα είναι αποτέλεσμα της προσπάθειας για αντιμετώπιση της πολυπλοκότητας. Εξαιτίας όμως της αλληλεξάρτησης μεταξύ των οργανισμών (που και αυτή ήταν λύση στο πρόβλημα της πολυπλοκότητας και της ενέργειας) οι ίδια η εξέλιξη των οργανισμών ενισχύει το πρόβλημα. Τελικά η ζωή σαν σύνολο εμφανίζεται σαν ένα σύστημα ολοένα αυξανόμενης πολυπλοκότητας: σωματιδιακό/μοριακό υπόστρωμα – σύνθετα αυτο-αντιγραφόμενα μόρια – απλά κύτταρα/οργανισμοί – πολύπλοκα κύτταρα – πολυκύτταροι οργανισμοί – φυτά – χορτοφάγα ζώα – σαρκοφάγα ζώα – άνθρωπος – κοινωνίες – κράτη - πολιτισμοί – πλανήτης.
Σύγκρινε τον πόνο που σου προκαλεί η καθημερινότητα με τον πόνο δισεκατομμυρίων ανθρώπων που υποφέρουν κάτω από συνθήκες εξαθλίωσης, πολέμου, προσφυγιάς, καταπίεσης. Στατιστικά μόνο ένας στους έξι γεννιέται τόσο προνομιούχος όσο εσύ. Μπες για λίγο στη θέση τους. Πώς είναι δυνατόν μια τέτοια κατάσταση να είναι βιώσιμη ? Πώς είναι δυνατόν να θέλουν να συνεχίσουν να κινούνται, να δημιουργούν, να αισθάνονται όταν το μόνο που μπορούν να βιώσουν είναι ο πόνος ? Πώς μπορούν να ξεφύγουν από το αίσθημα του να είσαι αβοήθητος, απροστάτευτος ότι δεν έχεις έλεγχος της ζωής και δεν καταλήγουν σε κατάθλιψη ή απλά έλλειψη κινήτρων για οποιαδήποτε πράξη ?
Σήμερα ξέρουμε ότι τα κίνητρα της συμπεριφοράς βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στα πρωτόγονα νευρωνικά κυκλώματα της ανταμοιβής και της τιμωρίας (Behavioral Approach System) και στο κύκλωμα αναχαίτισης (Behavioral Inhibition System) ενώ τα ανώτερα συστήματα της νόησης μπορεί να συνεισφέρουν στον ίδιο ή και μικρότερο βαθμό στην συμπεριφορά. Το κύκλωμα της ανταμοιβής και της τιμωρίας έχει να κάνει με την κοινή συμπεριφορά των έμβιων οργανισμών να αναζητούν την ηδονή και να αποφεύγουν τον πόνο. Όταν όμως ούτε η ανταμοιβή βρίσκεται στον ορίζοντα άλλα ούτε και η αποφυγή μιας κατάστασης είναι δυνατή τότε η αποφυγή κάθε πράξης μπορεί να είναι καλύτερη (εξελικτικά) στρατηγική και σε αυτό συμβάλει το κύκλωμα αναχαίτισης. Όταν συνειδητοποιείς ότι είσαι αβοήθητος και τίποτα δεν μπορείς να κάνεις για να αλλάξεις την ζωής σου κάθε κίνητρο για συμπεριφορά αναχαιτίζεται. Μια χρονίζουσα τέτοια κατάσταση οδηγεί πολλές φορές σε σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα. Δισεκατομμύρια όμως άνθρωποι που ζουν κάτω από τέτοιες συνθήκες μπορούν και ανταπεξέρχονται. Πώς όμως ?
Πιστεύω πως η θρησκεία με τον συμβολικό-μυθολογικό της χαρακτήρας έπαιξε και παίζει σημαντικότατο ρόλο σε αυτό τον τομέα. Εκεί που πρέπει βέβαια να δώσουμε βάρος είναι στην αυθεντική θρησκευτική εμπειρία και στο ασκητικό-μαρτυρικό-ηρωικό πνεύμα που αυτή καλλιεργεί, κάτι που σπάνια συναντάμε σήμερα στον Δυτικό κόσμο άλλα που νομίζω υπάρχει ακόμη στον Τρίτο κόσμο. Στον μυθολογικό μανδύα κάθε θρησκείας η ανταμοιβή και η τιμωρία είναι δυνατή και κυρίαρχη. Οι καταστάσεις θετικές και αρνητικές αποδίδονται σε τρίτα πρόσωπα όπως ο θεός ή ο διάβολος έτσι η αβεβαιότητα του κόσμου και η αδυναμία μας να τον ελέγξουμε μεταβιβάζεται σε μια προσωποποιημένη αιτία (βλέπε θεωρία της απόδοσης, attribution theory) και σε ένα «σχέδιο απόδρασης». Στο ίδιο πλαίσιο άλλωστε ανήκει και οποιοδήποτε σύστημα ιδεών με αυτά τα χαρακτηριστικά (ανταμοιβή, τιμωρία και προβλεψιμότητα). Η θρησκεία δεν είναι το μόνο «όπιο των λαών» άλλα κάθε ιδέα-ψευδαίσθηση μπορεί να λειτουργήσει με αυτόν τον τρόπο, και να δώσει όπως λέμε ένα «νόημα στη ζωή».
Προσοχή όμως δεν μιλάω για μα πλαδαρή θρησκευτικότητα άλλα μια παθιασμένη βιωματική εμπειρία. Όσο τρομακτικός να μας φαίνεται ο θρησκευτικός φανατισμός στην Μέση Ανατολή κάνει εντύπωση πως ένας λαός στα όρια της φτώχειας παρουσιάζεται τόσο ρωμαλέος με βλέψεις παγκόσμιας κυριαρχίας. Και σε καμιά περίπτωση δεν μπορούμε να συγκρίνουμε και τις ψυχικές ανάγκες που καλύπτει η θρησκεία στη Δύση με αυτές στην Ανατολή.
